เครือข่ายจิตตปัญญาศึกษา

โดย ธีระพล เต็มอุดม
เครือข่ายจิตตปัญญาศึกษา
คอลัมน์ ณ พรมแดนแห่งความรู้ โพสต์ทูเดย์ ฉบับวันที่ ๒ สิงหาคม ๒๕๕๒

“แน่ใจเหรอว่าเราจะพูดกันเรื่อง Leadership ... ในเมื่อ 30 กว่าคนที่นี่ มีคนที่เป็น ผอ. อยู่แค่ 2 คน เท่านั้นนะ” เสียงของผู้เข้าร่วมแทรกขึ้นมาระหว่างที่เราจะเข้าสู่การเรียนรู้เรื่องความเป็นผู้นำในการฝึกอบรมเชิงปฏิบัติการเรื่อง Contemplative Leadership หรือ ความเป็นผู้นำแนวจิตตปัญญาศึกษา ของแก้วกัลยาสิกขาลัย สถาบันพระบรมราชชนก กระทรวงสาธารณสุข

คนนอกวงสนทนานี้อาจมองว่านี่เป็นประโยคขัดจังหวะการเรียน ทำให้ไม่ลื่นไหล ไม่แน่ว่าคงมีคนอึดอัดแทนกระบวนกรผู้จัดกระบวนการเรียนรู้ว่าเขาจะรับมือกับคำถามท้าทายของผู้เข้าร่วมได้อย่างไร

แต่ตรงกันข้าม หลังจากคำถามนี้เปิดขึ้นมา การเรียนรู้ว่าด้วยความเป็นผู้นำก็เคลื่อนไปอย่างแจ่มชัดและมั่นคง เพราะได้รับความสนใจและความตั้งใจจากสมาชิกทุกคนในวง อีกทั้งยังจุดประกายให้ได้เข้าสู่แก่นสำคัญของเนื้อหาเสียด้วย ทำให้เรื่องราวเกี่ยวกับความเป็นผู้นำเป็นสิ่งที่จับต้องสัมผัสได้ ไม่เป็นแนวคิดเลื่อนลอย และทุกคนรู้สึกว่าเกี่ยวข้องเชื่อมโยงกับตนเอง

ภายหลังการอบรมนี้ พวกเราทีมกระบวนกรได้สะท้อนการเรียนรู้หลังการทำงานร่วมกัน เราเรียกกิจกรรมนี้ว่า AAR (After Action Review) ประเด็นที่เราประทับใจและแลกเปลี่ยนกันอย่างมากก็คือเรื่องความเป็นผู้นำนี้เอง นั่นเป็นเพราะเราเคยผ่านประสบการณ์ลองผิดลองถูกด้วยกันมาแล้วในทีมเมื่อ 3 ปีก่อนเป็นต้นมา นับแต่เรายังทำงานวิจัยจิตตปัญญาศึกษากัน

ในแรกเริ่มเรามาพบและตกลงว่าจะทำงานวิจัยกัน เพราะต่างคนก็สนใจการเรียนรู้เพื่อพัฒนาจิตใจและเรื่องนี้ก็ได้รับความสนใจ และการสนับสนุนจากผู้ใหญ่ที่เคารพนับถือ ท่านได้ตั้งชื่อการเรียนรู้นี้ว่าจิตตปัญญาศึกษา สิ่งที่เรารู้เกี่ยวกับมัน ณ ขณะนั้นจัดว่ามีน้อยมาก เหตุที่เราต้องทำวิจัยเชิงสำรวจความรู้เพราะเราเชื่อว่าถ้าเราเข้าใจมากขึ้น เราก็จะทำงานและจัดกระบวนการเรียนรู้ที่เป็นจิตตปัญญาศึกษาโดยแท้ได้ ไม่หลงทางหรือผิดเพี้ยนไป

ทว่าด้วยความที่ยังใหม่กันมากนี่เอง เราเกือบทุกคนก็ลังเล ไม่กล้าออกรับเป็นหัวหน้าผู้รับผิดชอบโครงการวิจัย ด้วยว่าเป็นงานรับทุนดำเนินการจาก สสส. และเงินทุนจำนวนมิใช่น้อย ขณะเดียวกันรูปแบบความสัมพันธ์ของเราก็มีความเป็นเพื่อนเป็นพี่น้องมากกว่าจะเป็นคณะทำงานที่มีตัวหัวหน้าผู้นำอย่างชัดเจน

ในช่วงก่อนเริ่มงานวิจัยอย่างเป็นทางการ เราจึงหาแนวคิดวิธีการการทำงานร่วมกันที่ช่วยให้เราได้พัฒนาจิตและพัฒนาตัวเราเอง ที่สำคัญไม่เผลอทำงานตามสายการบังคับบัญชา หรือติดในรูปแบบแนวทางการบริหารจัดการเดิมๆ เราพบว่ามีแนวคิดที่น่าสนใจมากและเรานำมาใช้ทั้ง 2 เรื่อง ซึ่งต่างหนุนเสริมกันและกัน ได้แก่ ความเป็นผู้นำผู้รับใช้ และความเป็นผู้นำร่วม

แนวคิดความเป็นผู้นำผู้รับใช้ (Servant Leadership) นั้น มีผู้ที่เข้าใจคลาดเคลื่อนกันไปพอสมควร อาจด้วยคำว่า “ผู้รับใช้” ถูกตีความว่า ผู้นำต้องสามารถรับใช้ทำงานให้ทุกคนได้ ช่วยทำแทนทุกคนได้ ฟังดูเหมือน ส.ส. ขอรับใช้ประชาชนเลยเชียว แต่แท้จริงแล้วไม่ใช่ เพราะการรับใช้คือการดูแลเพื่อนร่วมงานให้เพื่อนเขาได้เติบโตและพัฒนาตนเองขึ้นมาได้ สนับสนุนให้เขาได้พบศักยภาพและความสามารถที่แท้จริงของตนเองจากประสบการณ์การเรียนรู้และพัฒนาจิตใจ แตกต่างกันอย่างมากกับการช่วยทำงานแทนเขาด้วยทักษะของเราที่ดีกว่า เพราะเขาจะพลาดโอกาสเรียนรู้และเติบโตจากการทำเอง สูญเสียการโค้ชสอนงาน และขาดการเสริมศักยภาพจากเราไป ใน 3 ปีของการทำงานวิจัย ทีมเราเห็นชัดเจนว่าการเป็นผู้นำผู้รับใช้ต้องอาศัยความตั้งใจ ความสนใจ และความทุ่มเทอย่างต่อเนื่องของแต่ละคนเป็นอย่างมากทีเดียว

เรายังใช้อีกแนวคิดที่เสริมกันมากคือเรื่องความเป็นผู้นำร่วม (Collective Leadership) ซึ่งเชื่อว่าพื้นฐานของมนุษย์ทุกคนเท่าเทียมกัน เรามีเมล็ดพันธุ์แห่งโพธิเช่นเดียวกัน และการเปลี่ยนแปลงวิวัฒน์จิตหรือชีวิตด้านในก็ไม่เพียงเป็นเส้นทางระดับปัจเจกบุคคล แต่เป็นกระบวนการที่เกิดขึ้นทั้งแผง เป็นการเรียนรู้ที่ดำเนินไปพร้อมกันทั้งกลุ่มทั้งชุมชน ในกระบวนการเรียนรู้เพื่อพัฒนาจิตใจจะละเลยกัลยาณมิตรหรือขาดเพื่อนผู้สนับสนุนไปไม่ได้เลย ความเป็นผู้นำร่วมจึงเป็นสภาวะผู้นำที่ทุกคนให้ความเป็นผู้นำแก่กลุ่ม ด้วยคุณภาพและคุณลักษณะของเราที่หลากหลายต่างกัน มิใช่ผู้นำร่วมด้วยการรอตัดสินใจพร้อมๆ กัน ทำอะไรเหมือนๆ กัน หรือรอเห็นชอบตรงกัน เราเห็นชัดเจนว่าคุณภาพของการทำงานที่เกิดขึ้นจากการร่วมใจกันแตกต่างชัดเจนจากการแบ่งงานกันทำตามความถนัด เป็นผลร่วมที่มากกว่าผลรวมของจำนวนคน

ตลอดเวลาที่เราทำงานด้วยกันมาในฐานะทีมวิจัยต่อเนื่องมาจนเป็นทีมจัดกระบวนการเรียนรู้ เราพบว่าการนำแนวคิดความเป็นผู้นำผู้รับใช้และความเป็นผู้นำร่วมมาใช้ในการทำงานนั้นเป็นสิ่งที่ไม่ง่ายเลย เรายอมรับได้อย่างเต็มปากว่าทีมไม่สามารถคงสภาวะมีความเป็นผู้นำร่วมอยู่ได้ตลอดเวลา เช่นเดียวกับเราแต่ละคนไม่อาจรักษาสภาวะความเป็นผู้นำผู้รับใช้ไว้ได้ทุกขณะ ในคราวแรกบางคนอาจจะรู้สึกท้อใจบ้างที่ไม่สามารถทำงานหรือบริหารจัดการด้วยแนวทางวิธีที่เราเชื่อให้ได้ตลอดเวลา แต่เมื่อได้สติรู้สึกตัวขึ้นมาว่าเรากำลังหลุดออกจากการดำเนินไปในแนวทางจิตตปัญญาศึกษา เราพลันได้พบว่าทั้งทีมสามารถฟื้นคืนคุณภาพสู่สภาวะความเป็นผู้นำผู้รับใช้และความเป็นผู้นำร่วมได้ทุกครั้ง

จากประสบการณ์ของทีมเราในการทำงานวิจัยและจัดอบรมจิตตปัญญาศึกษาด้วยวิธีการและแนวทางจิตตปัญญาศึกษา ดังเช่นเรื่องความเป็นผู้นำ ได้ทำให้เราตระหนักชัดว่าจิตตปัญญาศึกษาไม่ใช่ผลลัพธ์สุดท้ายที่จะต้องเดินไปให้ถึง ไม่ได้เป็นสิ่งที่เมื่อทำได้แล้วจะสำเร็จเสร็จ เพราะเมื่อใดที่รู้สึกว่าเรามีความเป็นผู้นำผู้รับใช้ หรือทีมมีความเป็นผู้นำร่วม เราจะพบว่าในอีกชั่วขณะเวลาถัดไปไม่ช้าก็เร็ว เราอาจจะเสียคุณภาพและเสียสภาวะนี้ไปได้ โจทย์จึงไม่ใช่การปฏิบัติให้เกิดความเป็นผู้นำผู้รับใช้แล้วจบ แต่เป็นคุณภาพและสภาวะที่เราต้องร่วมกันหมั่นสร้างให้เกิดขึ้น เพราะมันเกิดขึ้นในแต่ละชั่วขณะ อาจจะต่อเนื่องกันไปได้แต่ไม่สามารถคงอยู่โดยไม่เปลี่ยนแปลง

ความเป็นผู้นำจึงไม่ใช่ผลลัพธ์ แต่เป็นคุณภาพและสภาวะที่เราพยายามสร้างให้เกิดขึ้นอย่างสม่ำเสมอและต่อเนื่อง เสมือนหนึ่งเราอยู่บนหนทางของการปฏิบัติฝึกฝน และมีสติไม่หลุดออกนอกเส้นทาง เป้าหมายนั้นเรามีอยู่ แต่สิ่งสำคัญกว่าคือวิธีและเส้นทางที่เราเดินไป เราจึงได้ใช้ชื่อในการทำงานร่วมกันว่า “กลุ่มจิตตปัญญาวิถี”

ย้อนกลับมายัง workshop ความเป็นผู้นำแนวจิตตปัญญาศึกษา คำถามของอาจารย์พยาบาลผู้อัดอั้นสงสัยได้เผยออกมาว่าเราจะเรียนรู้เรื่องความเป็นผู้นำในกาละและเทศะที่เหมาะสมแล้วหรือ จึงเป็นคำถามที่ป้อนเข้ามาในกระบวนการเรียนรู้อย่างพอเหมาะพอเจาะ สะท้อนความเชื่อของคนส่วนใหญ่ว่า ผู้นำคือผู้บริหาร คือผู้มีอำนาจ คือผู้สั่งการ ดังนั้นเราจึงละเลยการให้ความสำคัญต่อตัวเอง หลงลืมจะมอบอำนาจให้แก่ตัวเอง ไม่เชื่อว่าเราก็มีความเป็นผู้นำที่สามารถรับใช้ดูแลองค์กรของเราด้วยคุณภาพและคุณลักษณะใดๆ ก็ตามที่เรามีได้ ยิ่งไปกว่านั้นเรายังมองข้ามความสามารถและความเป็นไปได้ของกลุ่มที่จะข้ามพ้นอุปสรรคไปด้วยกัน ความเชื่อเดิมๆ นี้ไม่ต่างกับกบเลือกนาย ผู้มอบความหวังและตั้งตารอคนอื่นให้เป็นผู้นำพาหาทางออก

เพราะผู้นำมิใช่เพียงผู้บริหาร และเราทุกคนล้วนมีความเป็นผู้นำในตัว

ความเป็นผู้นำไม่ใช่สถานภาพ ไม่ใช่สิทธิอำนาจ แต่เป็นสภาวะอันเกิดขึ้นจากการหมั่นดำเนินชีวิตอยู่ในสติบนวิถีทางของการพัฒนาขัดเกลาตนเอง และเราทุกคนต่างทำได้ และเราสามารถทำได้ร่วมกัน

โดย ชลนภา อนุกูล
เครือข่ายจิตตปัญญาศึกษา
คอลัมน์ ณ พรมแดนแห่งความรู้ โพสต์ทูเดย์ ฉบับวันที่ ๒๖ กรกฎาคม ๒๕๕๒

ผลจากแบบสอบถามครั้งหนึ่งแสดงให้เห็นว่า ผู้คนโดยมากเชื่อว่านักฟิสิกส์ฉลาดกว่านักวิทยาศาสตร์สาขาอื่น – แต่ความเห็นของคนโดยมากก็ไม่อาจกลายเป็นข้อเท็จจริงทางวิทยาศาสตร์หรอกนะ

ผลงานวิจัยทางวิทยาศาสตร์ชิ้นหนึ่งยืนยันว่าการดื่มไวน์แดงช่วยป้องกันโรคหัวใจ แต่งานวิจัยอื่น-อื่นก็ชี้ให้เห็นว่าการดื่มไวน์แดงเพิ่มโอกาสในการเป็นโรคอื่น-อื่นได้อีกมหาศาล - การเลือกเชื่อผลงานวิจัยทางวิทยาศาสตร์เพียงบางเรื่องก็ไม่ใช่กระบวนการทางวิทยาศาสตร์เช่นกัน

งานวิจัยเกี่ยวกับการปลูกป่าหลายชิ้นปรากฏผลว่า คุณภาพของดินที่ปลูกป่าเลวลง หากไม่มองว่า ระยะเวลาในการเก็บข้อมูลเป็นเพียงระยะเริ่มต้นของการปลูกป่า ซึ่งต้นไม้จะต้องดึงแร่ธาตุสารอาหารในดินไปใช้ในการเจริญเติบโต ก่อนที่จะเน่าเปื่อยสูญสลายกลายเป็นหน้าดินในเวลาอีกหลายสิบปีถัดมา การปลูกป่าก็จะถูกตราหน้าว่าเป็นเรื่องไร้ประโยชน์และเป็นโทษต่อพื้นดินไปอย่างง่ายดาย - การพิเคราะห์ผลงานวิจัยทางวิทยาศาสตร์ยังต้องตั้งคำถามต่อกระบวนการและปัจจัยในการทดสอบอีกด้วย

ทฤษฎีทางฟิสิกส์มีวิวัฒนาการมาจากนิวตัน ผ่านเข้าสู่ทฤษฎีสัมพันธภาพ และปัจจุบันกำลังอยู่ในยุคควอนตัม - แต่ไม่ได้หมายถึงว่า ควอนตัมนั้นดีที่สุด และเอะอะอะไรก็ควอนตัม-ควอนตัม ถ้าจะให้ดี ต้องตรวจสอบผู้พูดอย่างถี่ถ้วนเหมือนกันว่าสิ่งที่พูดนั้นผู้พูดเข้าใจแค่ไหนและอย่างไร เพราะนักฟิสิกส์เองก็ไม่ใช่ว่าทุกคนจะเข้าใจทฤษฎีทางฟิสิกส์อย่างถ่องแท้ อย่างที่ริชาร์ด ฟายน์แมน นักฟิสิกส์ผู้ได้รับรางวัลโนเบลปีค.ศ. ๑๙๖๕ ผู้เชื่อมสมานทฤษฎีสัมพันธภาพและควอนตัมเข้าด้วยกัน เคยตั้งข้อสังเกตว่า ในโลกนี้น่าจะมีนักฟิสิกส์สักสิบสองคนที่เข้าใจทฤษฎีสัมพันธภาพของไอน์สไตน์ และไม่มีแม้แต่คนเดียวที่เข้าใจทฤษฎีควอนตัม ซึ่งรวมทั้งตัวเขาเองด้วย

ด้วยความที่ควอนตัมเป็นเรื่องที่เข้าใจยาก จึงกลายเป็นเรื่องที่ถูกทำให้ศักดิ์สิทธิ์ขึ้นมา และเลอะเทอะกลายเป็นไสยศาสตร์ได้ง่าย ดังที่มีผู้พยายามขายสินค้าโดยอ้างว่าเป็นไปตามทฤษฎีควอนตัม และพะถ้อยคำควอนตัมลงไปในเหรียญประดับ นาฬิกา เตียง น้ำ เป็นต้น และอ้างสรรพคุณว่ามีฤทธิ์รักษาโรคได้สารพัด - การอ้างจากประสบการณ์ของผู้คนไม่กี่คนนั้นไม่ถือว่าเป็นวิทยาศาสตร์ ขณะเดียวกันการพร้อมที่จะเชื่อโดยไม่ตรวจสอบใคร่ครวญก็ไม่ถือว่าเป็นพุทธเช่นเดียวกัน

ทฤษฎีทางวิทยาศาสตร์โดยเฉพาะควอนตัมกลายเป็นหนทางใหม่ในการนำเสนอผลิตภัณฑ์ มีการอ้างถึงนักวิทยาศาสตร์และทฤษฎีทางวิทยาศาสตร์ประกอบคำโฆษณามากมาย แต่เมื่อตรวจสอบผลงานวิจัยทางวิทยาศาสตร์กลับไม่พบเลยแม้แต่ชิ้นเดียว สินค้าที่อ้างควอนตัมนี้ใช้การแถลงสรรพคุณจากผู้คนมากหน้าหลายตา การซื้อขายนี้จึงอันตรายเสียยิ่งกว่าการซื้อขายวัตถุบูชาทั้งหลาย ซึ่งยังเสนอข้อเท็จจริงในแง่ของความเชื่อและศรัทธาแบบตรงไปตรงมา แต่สินค้าควอนตัมตั้งอยู่บนพื้นฐานของความเท็จและความฉ้อฉลล้วน-ล้วน โดยมีลัทธิบริโภคนิยมและวัตถุนิยมทางจิตวิญญาณเป็นเครื่องหนุนเสริม

บางคนเห็นว่าก็ถ้าจ่ายเงินไม่เท่าไหร่ และหายจากความเจ็บป่วยด้วยอุปาทาน ต่อให้ไม่ใช่คุณวิเศษจากควอนตัมก็ไม่น่าจะเป็นไร - ประเด็นที่น่าสนใจก็คือ เงินไม่เท่าไหร่ นั้นเท่าไหร่แน่? คำว่าไม่เป็นไร ไม่เป็นไรจริงล่ะหรือ?

ทรัพย์ที่จ่ายให้กับของที่ไม่ได้จำเป็นนั้น หากรวมกันมากเข้า อาจจะนำไปใช้ประโยชน์อื่นได้มาก เป็นต้นว่า ทุนการศึกษาทางด้านจิตตปัญญาให้กับเสมสิกขาลัย สาวิกาสิกขาลัย หรือมหาวิทยาลัย - ทรัพย์นั้นอาจจะถูกมองว่าเป็นทรัพย์สินส่วนตัว แต่การใช้จ่ายออกไปไม่เคยเป็นเรื่องส่วนตัวได้เลย หากมีผลต่อทัศนคติของสังคมว่าให้คุณค่ากับอะไรเป็นสำคัญ ก็ถ้าผู้บริโภคจ่ายเงินให้กับสินค้าประเภทไหน สินค้าประเภทนั้นก็ย่อมถูกผลิตออกมาอีก เนื่องจากถือว่าได้รับการโหวตจากผู้บริโภคโดยปริยาย ไม่น่าแปลกใจที่สินค้าที่อาศัยไสยศาสตร์หรือศรัทธาเป็นเครื่องเชิญชวนจะยังคงขายกันเกร่ออยู่ทั่วไป

หากครูบาอาจารย์หรือองค์กรที่ทำงานเรื่องพัฒนาทางด้านจิตวิญญาณ เป็นพรีเซนเตอร์ให้กับสินค้า ไม่ว่าจะเป็นเหรียญประดับควอนตัม อาหารบำรุงสมอง หรือแม้แต่นมผงสำหรับเด็ก จะถือว่าได้ทำหน้าที่ของตนในการทำลายซึ่งมิจฉาทิฏฐิแล้วล่ะหรือ? ต้นทุนที่แท้จริงของการเพิ่มเติมมิจฉาทิฏฐิว่าด้วยบริโภคนิยมและวัตถุนิยมลงไปในสังคมนั้นมีราคาเท่าไหร่กันแน่?

จิตตปัญญาศึกษาหรือการศึกษาด้วยใจอย่างใคร่ครวญนั้นเป็นการศึกษาที่เปิดใจกว้าง สามารถยอมรับวิถีทางที่แตกต่างได้ แต่ไม่ได้หมายถึงว่าจะต้องประนีประนอมกับสิ่งที่ขัดแย้งกับหลักการพื้นฐานอย่างโยนิโสมนสิการหรือการบริโภคที่ขาดสติ - อย่าลืมว่า แม้ศาสนากับวิทยาศาสตร์จะพยายามสร้างพื้นที่แลกเปลี่ยนเรียนรู้แบบสุนทรียสนทนามากขึ้นในปัจจุบัน แต่ก็ไม่ได้นำไปสู่การเหมารวมหรือสรุปรวมหมู่ว่าศาสนากับวิทยาศาสตร์นั้นเหมือนกัน และยังยอมรับว่ามีทัศนะที่แตกต่างในหลายเรื่อง

จิตวิวัฒน์และจิตตปัญญาศึกษาแม้จะให้พื้นที่กับองค์ความรู้ที่ยังไม่อาจพิสูจน์ได้ในทางวิทยาศาสตร์ เป็นต้นว่า องค์ความรู้จากภูมิปัญญาของชนเผ่า องค์ความรู้เรื่องผลึกน้ำของศาสตราจารย์อิโมโตะ องค์ความรู้เรื่องความฝัน องค์ความรู้เรื่องการตาย ฯลฯ แต่ไม่ได้หมายถึงว่าจะยอมรับองค์ความรู้เหล่านี้ หรือศิโรราบศรัทธาในอาจารย์ที่ปรึกษาฯ โดยปราศจากการตรวจสอบใคร่ครวญ

จิตตปัญญาศึกษามีหน้าที่ตรวจสอบองค์ความรู้ต่าง-ต่างอย่างเข้มข้น เรียนรู้ความเหมือนความต่าง และเข้าใจความเป็นไปอย่างแยบคาย จิตตปัญญาไม่ได้แปลว่าการโอนอ่อนผ่อนตาม เปิดรับทุกเรื่องโดยไม่ตั้งคำถาม หรือเห็นแก่ความสัมพันธ์เสียจนละทิ้งความเป็นกัลยาณมิตรในฐานะผู้ร่วมเดินทางในการแสวงหาสัจจะร่วมกัน

หนทางในการภาวนาหรือเข้าถึงสัจจะนั้นไม่ได้เป็นเรื่องของความสุขสนุกสนานเลยแม้แต่น้อย หนทางนี้มีการเผชิญหน้ากับคุณค่าเดิมในกระแสหลัก หวั่นไหวไปกับความรักความปรารถนาจากผู้คนรอบข้าง สับสนกับทางเลือกนับไม่ถ้วน เจ็บปวดกับการถูกตรวจสอบท้าทายครั้งแล้วครั้งเล่า แต่บนหนทางนี้จะนำพารากแห่งปัญญาและกรุณาให้หยั่งลึกลงไปในหัวใจของเราลึกซึ้งขึ้น-ลึกซึ้งขึ้น

โดย สมพล ชัยสิริโรจน์
เครือข่ายจิตตปัญญาศึกษา
คอลัมน์ ณ พรมแดนแห่งความรู้ โพสต์ทูเดย์ ฉบับวันที่ ๑๙ กรกฎาคม ๒๕๕๒

ยามเศรษฐกิจตกสะเก็ดเช่นนี้ น่าจะกล่าวขอบคุณ ทุกความเร่งรัด รวมทั้งอาการกดดันจากองค์กรในยามที่การแข่งขันทางธุรกิจกำลังเดือดพล่าน เป็นเวลาที่เราต้องระดมสรรพกำลังโดยเฉพาะกำลังใจของผู้คนให้เดินก้าวหน้าไปด้วยกัน และจับมือกันให้มั่นคง สบสายตาอันเป็นมิตร ยังพูดจาติดตลกได้แม้นหลายเรื่องราวจะคอขาดบาดตายเอาก็ตาม

จะเป็นจะตายเพียงใดหรือ? แท้จริงการทำธุรกิจคือการงานที่มีตัวชี้วัด และเป็นเพียงเกมกีฬา มีได้แต้ม เสียแต้ม ทีมไหนแข็งแรงกว่าก็เก็บแต้ม ทีมไหนอ่อนแอ แพ้เชิงกันทางกลยุทธก็เสียแต้ม ต่างฝ่ายรุกรับขับสู้กันในเกม ต่างต้องฝึกฝนบำรุงกำลังคน กำลังใจให้พร้อมและเข้มแข็ง หากเพียงแต่แข่งกันอย่างตื่นรู้มิใช่หลับใหล ตื่นให้รู้ว่า นี่เป็นเพียงเกม ในเกมกีฬาไม่มีใครเอาเป็นเอาตายกันก็เท่านั้น

สำนวนโบราณที่ว่า “กีฬา กีฬาเป็นยาวิเศษ แก้กองกิเลส ทำคนให้เป็นคน” ก็ไม่ล้าสมัยเลย ผลของการฝึกตนจะเป็นเช่นไร ขึ้นอยู่กับเราให้ ตัวตนด้านใน ตัวใดของเราเข้าเล่นเกมนี้

เมื่อการงานเป็นเกมกีฬา ตัวตนของ “คุณชนะ” ก็ต้องเข้ามาเป็นกำลังหลัก “คุณดัน” “คุณวินัย” “คุณ (กล) ยุทธ” “คุณประสาน” ก็คงต้องเข้าร่วมทีมกัน เมื่อเล่นกันเป็นทีมก็ต้องมีกติกา “คุณระเบียบ” ต้องดูแล “คุณวินัย” คอยกำกับ

ในยามลงสนามแข่ง “คุณตามใจ ณ อิสรภาพ” แค่คอยเป็นกำลังใจข้างสนามบ้าง เมื่อ “คุณตามใจ” ให้ความเคารพ “คุณระเบียบ” เปิดทางให้ “คุณศิโรราบ” ได้อาสาสละอิสระส่วนตนเพื่อชัยชนะของส่วนรวม

หากคนดูรอบสนามตะโกนถามว่า จะแข่งกันไปหาสวรรค์วิมานอะไรเล่า คำตอบแรกนึกถึงนายห้างเทียม โชควัฒนาเคยบอกไว้ว่า “คู่แข่งไม่ใช่คู่แค้น” แข่งแล้วไม่แค้นนี่ก็ต้องฝึก เหมือนคำโบราณที่ว่าการกีฬาฝึกให้ “รู้แพ้ รู้ชนะ รู้อภัย” แม้รู้อภัยอย่างเดียวคงไม่ได้พาใครไปสวรรค์ แต่ใครจะตั้งใจไปสวรรค์โดยไม่รู้จักให้อภัยคงไม่ได้กระมัง

และเมื่อเกมจบก็พัก คุณๆ ทั้งหลายที่ได้เอ่ยนามมาในเบื้องต้นก็ไปพักผ่อน คราวนี้ “คุณตามใจ” พา “คุณสบาย” เข้ามาเป็นทิวแถว หมดเวลาแข่งขัน เจ้าเด็กเล็กๆ ที่เมื่อสักครู่วิ่งเล่นหัวกับคุณๆ ทั้งหลายในสนามแข่ง ก็ได้เวลาพักผ่อนซุกซนด้วยกล้ามเนื้อกล้ามใจที่แข็งแรง

แล้วพลิกเหรียญอีกด้านกลับไปดูว่า หากธุรกิจไม่ใช่เกมกีฬา แต่เป็นสงครามซึ่งพื้นที่สมรภูมิเป็นการรบที่ผู้แพ้อาจตายได้ จะเกิดอะไรขึ้น

ธุรกิจที่กลายเป็นสงครามจึงเป็นการสู้รบแข่งขันกันอย่างเอาเป็นเอาตาย คู่แข่งฝ่ายตรงข้ามกลายเป็นศัตรู ทีมของเราต้องรบชิงชัยให้ได้ มิฉะนั้น ไม่เราก็เขาถึงตาย

ในกีฬาแพ้ชนะกันแค่แต้ม แต่สงครามแพ้ชนะชิงบ้านชิงเมือง ชิงอธิปไตยเหนือแผ่นดินนั้นๆ และก็มีให้เห็นเป็นตัวอย่างเสมอๆ เมื่อธุรกิจล้มเหลว อีกนัยหนึ่งคือพ่ายแพ้ เจ้าของกิจการถึงล้มละลาย บริษัทถูกยึด บ้านช่องทรัพย์สิน อาจจะถูกขายทอดตลาด ดีแต่ว่า ไม่โดนยึดลูกยึดเมียเหมือนสงครามในสมัยโบราณ

เมื่อเกมเป็นการรบการสงคราม การจัดสรรพกำลังก็มิใช่ทีมที่มีเพียงหัวหน้าทีมหรือโค้ช แต่องค์กรการรบ ต้องมี “คุณวินัย” เป็นกำลังหลัก มี “คุณบัญชา” เป็นผู้นำ มี “คุณทะแกล้วกล้า” “คุณทะลวงฟัน” อีกทั้ง “คุณยุทธศาสตร์” “คุณยุทธวิธี” “คุณประสิทธิภาพ” “คุณประสาน” “คุณสื่อสาร” และ “คุณพลาธิการ” และอีกสารพัด

แต่การตัดสินใจอยู่ในมือ “คุณบัญชา” ทีมงานเป็นผู้ใต้บังคับบัญชา “คุณวินัย” ของหน่วยรบกำหนดให้ทุกคนต้องถวายหัวต่อคำสั่ง ศิโรราบและเชื่อฟัง ใครขัดขืนถึง “ตาย” หากใครพลาด หน่วยรบพลาด การรบพ่ายแพ้นั้นหมายถึงความตายของหน่วยงาน ความตายของคุณบัญชา ผู้เป็นแม่ทัพ (แต่ส่วนใหญ่แล้วพลราบคนเล็กคนน้อยนั้นพลีกายไปก่อน มากกว่า แม่ทัพผู้พ่ายแพ้ก็มักจะมีโอกาสสละเรือ หรือเร้นกายจากสนามรบได้อย่างไร้ร่องรอย)

หากคนทำงานธุรกิจอยู่ในอารมณ์ที่กล่าวมาแล้ว ไม่ว่าเขาจะเป็นลูกน้อง หรือลูกพี่ เป็นแม่ทัพ หรือผู้ใต้บังคับบัญชา และพวกเขารู้สึกตัวว่าอยู่ในสนามรบ หรือบริหารบังคับบัญชาอยู่ใน war room ความกดดันย่อมแตกต่างจากข้างสนามกีฬา ความผิดพลาดหรือแม่นยำมีผลต่อการรบ ต่อความเป็นความตายของหน่วยงาน

ในสนามรบไม่มีที่ให้ “เด็กเล็กๆ” วิ่งเล่น มีแต่ “คุณชนะ” หรือ “คุณแพ้” “คุณเข้มแข็ง” หรือ “คุณอ่อนแอ” “คุณจะอยู่รอด” หรือ “คุณจะตาย”

บ่อยครั้งที่การแข่งขันเข้ามาในธุรกิจ หรือในชีวิตของเราโดยเรามิได้เชื้อเชิญ หากตัวตนด้านในของเราไม่มีใครสักคนที่เป็นนักกีฬาหรือแม้แต่นักรบซะเลย เมื่อแขกที่ไม่ได้เชื้อเชิญโคจรเข้ามาในชีวิตเราก็จะรู้สึกอึดอัดเพราะจัดการไม่ได้

แต่แน่ล่ะในทางกลับกัน หากตัวเรามีแต่นักแข่งขัน จะเป็นนักรบหรือนักกีฬาก็ตาม เท่านั้น มี “คุณชนะ” เป็นเจ้าตัวหลักตัวเอก คอยถือธง พาเราเข้าสู่สนามแข่ง หรือสนามรบอยู่เสมอ ๆ ตัวเราก็คงจะเหน็ดเหนื่อยตลอดเวลา เมื่อ “คุณชนะ” เธอมองเห็นใครต่อใครในชีวิตของเราเป็นคู่แข่ง เป็นศัตรูไปหมด

หากเรามีแต่ตัวตนที่แสวงหาความร่วมมือร่วมใจ ประสานสัมพันธ์กับผู้คน แล้วเราตกอยู่ในภาวะการแข่งขัน เราก็จะอึดอัดใจที่ฝ่ายตรงกันข้ามเขาไม่ได้ให้คุณค่ากับความสัมพันธ์นัก นอกจากต้องการผลสัมฤทธิ์ที่เหนือกว่า ในเวลาเช่นนั้นสำหรับเราผู้มี “คุณประสาน เชื่อมสัมพันธ์” เป็นตัวเอก ก็อาจจะต้องเชื้อเชิญ “คุณชนะ” เข้ามาร่วมวงไพบูลย์ อาการอึดอัดอาจจะทุเลา ด้วยว่า บ่อยครั้งความอึดอัดในใจ ในสถานการณ์บางสถานการณ์ในที่ทำงานใดใดก็ตาม เกิดขึ้น เพราะเราขาดศักยภาพบางอย่างที่จำเป็นต่อสถานการณ์นั้น

อันที่จริงจะว่า เราขาดก็ไม่เชิง เราเพียงแค่ลืมเลือนไปว่า เราก็สามารถแข่งขัน เอาชนะผู้คนได้เหมือนกัน หรือเป็นได้ว่า ผลลัพธ์ของการแข่งขัน ครั้งล่าสุดในชีวิตของเรานานมาแล้วก่อนหน้าที่เราจะอึดอัดในครั้งนี้ ยังฝังลึกเป็นแผลคาใจเกินไป จนเราไม่กล้าหันไปมองเห็นผู้ชนะของเรานอนบาดเจ็บอยู่ในการแข่งขันครั้งนั้น และเป็นภาพที่ยากจะลบทิ้ง

ทำนองเดียวกันแต่คนละทาง หากเราเต็มเปี่ยมไปด้วยตัวตนที่แสวงหาชัยชนะ ซึ่งก็สัมพันธ์กับผู้คนได้ดีเท่าที่เขาเหล่านั้นนำชัยมาให้ อยู่มาวันหนึ่งมีใครสักคนหยิบยื่นความสัมพันธ์ที่ไร้เงื่อนไขให้ หรือเรียกร้องจากเราให้เอาหัวใจให้เขาอย่างไร้เงื่อนไข ในวันนั้นซึ่ง “คุณชนะ” นักรบ นักแข่งในใจเราไม่รู้จะจัดการอย่างไร เราก็อึดอัด

ที่เป็นเช่นนั้นด้วยเราลืมเลือนไปแล้วว่า จะสัมพันธ์กับผู้คนโดยไม่มีเป้าหมาย ไม่มีเส้นชัย นั้นเป็นอย่างไร เราอาจจะลืมไปแล้วว่า การดำรงอยู่เพียงเพื่อใครสักคนโดยไม่ต้องหวังผลใดใดเลยนั้นคืออะไร เราอาจจะเบือนหน้าหนีเขาหรือเธอผู้นั้น เพราะเขาสะท้อนภาพอดีตฝังใจที่เราเคยพบเคยได้ยินว่า “ถ้าทำไม่ได้ดี ทำไม่ได้เก่งกว่าชาวบ้านก็ไปเอาปี๊บคลุมหัวซะ ฉันไม่รักหรอก”

เราอาจจะนึกไม่ออกเอาเลยว่า รักโดยไม่หวังผล รักโดยไม่มีเงื่อนไข รักแบบให้เราเป็นใครก็ได้ ไม่ต้องเป็นใครที่แสนดี แสนเก่งนั้นเป็นเช่นไร เราอาจจะคิดไม่ออกเอาเลยว่า จะรักใครหรือเป็นที่รักของใคร โดยเราห่วยๆ ไม่เอาไหน หรือเป็นผู้แพ้ นั่นเป็นไปได้ในโลกใบนี้หรือ

โดย ณัฐฬส วังวิญญู
เครือข่ายจิตตปัญญาศึกษา
คอลัมน์ ณ พรมแดนแห่งความรู้ โพสต์ทูเดย์ ฉบับวันที่ ๑๒ กรกฎาคม ๒๕๕๒

เมื่อเสาร์อาทิตย์ที่ ๖-๗ มิ.ย.๕๒ ที่ผ่านมา เสมสิกขาลัยที่ถือว่าเป็นมหาวิทยาลัยทางเลือกของบ้านเราได้จัดคอร์สเรียนรู้เรื่อง “ดุลยภาพในสัมพันธภาพ” ขึ้น ผู้เขียนเลยได้กลับไปเยี่ยมสถานที่จัด คือ เรือนร้อยฉนำ (สวนเงินมีมา) อีกครั้ง หลังจากหายหน้าหายตาไปนาน ทุกครั้งที่ไปที่นั่นจะรู้สึกเหมือนได้กลับบ้าน เพราะได้พบปะกับผู้คนคุ้นเคยกัน ที่นั่นเป็นสถานที่สำหรับผู้ประกอบการทางสังคมที่คิดฝันและลงมือสร้างสิ่งดีๆ ให้เกิดขึ้นกับสังคมไทย และคนเหล่านี้ล้วนเป็นคนหนุ่มสาวที่กำลังใช้ชีวิตในการให้มากกว่าการกอบโกย เพื่อเติมเต็มความหมายและคุณค่าให้กับโลกใบนี้ได้อย่างน่าทึ่ง อย่างน้อยก็ช่วยให้สังคมยังมีข่ายใยชีวิตที่แบ่งปัน แลกเปลี่ยนและเรียนรู้อย่างนี้

แม้ว่าสถานที่จะอยู่ในตรอกเล็กๆ แถวคลองสาน ซึ่งอาจหายากสักนิดสำหรับผู้ที่ไม่เคยไป แต่หากได้ไปสักครั้งอาจทำให้รู้สึกว่าได้ค้นพบโอเอซิส หรือแอ่งธารแห่งน้ำใจอีกแห่ง มีร้านหนังสือและร้านกาแฟเล็กๆ เปิดทำการแทบทุกวัน ห้องสมุดบนชั้นสองก็มีหนังสือดีๆ ที่คัดสรรมาไว้ให้หยิบยืมอ่าน วันไหนที่มีรายการอบรมหรือเสวนาก็อาจมีหนังทางเลือกมาขายโดยผู้ขายเจ้าประจำของที่นั่น และที่สำคัญการได้พบปะแลกเปลี่ยนกับผู้คนที่ทำงานในโครงการต่างๆ ภายใต้มูลนิธิเสฐียรโกเศศ-นาคะประทีปช่วยให้สัมผัสได้ถึงความเป็นมิตรและแรงบันดาลใจในการสร้างสรรค์ชีวิตและสังคมให้ดีงามตามกำลังของตน โดยทั้งหมดนี้ริเริ่มมาได้ด้วยแรงบันดาลใจและวิสัยทัศน์ของ อ.สุลักษณ์ ศิวรักษ์ ผู้ช่วยหล่อเลี้ยงให้ข่ายใยชีวิตนี้ได้ขยายตัวไปพร้อมกับกิจกรรมทางสังคมที่กระตุ้นเตือนและสร้างความเป็นธรรม รวมทั้งปลุกให้เราต่างดำรงชีวิตอย่างมีสติและไม่เบียดเบียนกันและกัน ซึ่งก็เป็นส่วนหนึ่งของเรื่องที่จัด

ในชีวิตเราต่างสัมพันธ์กับผู้คนมากมาย ความสัมพันธ์ที่ใกล้ตัวที่สุดก็คือความสัมพันธ์ที่เราได้มาจากการเกิด นั่นคือกับพ่อแม่พี่น้องของเรา ความสัมพันธ์เหล่านี้สร้างความเป็นตัวเป็นตนให้กับเราตั้งแต่ยังจำความไม่ได้ เพราะทัศนคติและสุ้มเสียงผู้คนรอบข้างไม่เพียงแต่ส่งผลต่อเด็กตัวเล็กๆ ที่เป็นเราในวันนั้นเท่านั้น แต่ส่งผลต่อสิ่งที่เป็นเราในวันนี้มากกว่าที่คิด เราเลือกที่จะเป็นบางอย่างและไม่เป็นหลายๆ อย่างด้วยเงื่อนไขของสิ่งแวดล้อมเหล่านี้ เพื่อความอยู่รอดปลอดภัยและการได้รับความรักหรือการยอมรับจากโลก เช่น เรารู้สึกดีหรือไม่ดีกับตัวเองในเรื่องอะไร เราเชื่อว่าตัวเองเป็นคนอย่างไร

บางคนรู้สึกว่า “ฉันเป็นคนเข้มแข็ง พึ่งตัวเองได้ เด็ดเดี่ยว รับผิดชอบชีวิตตัวเอง แถมยังสามารถเป็นที่พึ่งให้กับคนอื่นได้ด้วย นี่เป็นสิ่งที่ฉันภูมิใจ” หรือบางคนอาจมองตัวเองว่า “ฉันเป็นคนมีเหตุมีผล ควบคุมและจัดการตัวเองได้ทุกครั้งที่เกิดปัญหา ฉันไม่โวยวาย ไม่ทำให้ใครต้องเดือดร้อน ฉันให้เกียรติและเคารพคนอื่นเสมอ” หรือไม่ก็ “ฉันพร้อมที่จะปรับตัวเพื่อให้ทุกคนรู้สึกพึงพอใจ ฉันไม่ต้องเป็นตัวของตัวเองมากนักหรอก ตราบใดที่ช่วยให้ผู้คนมีความสุขฉันก็พอใจแล้ว” เสียงภายในเหล่านี้ล้วนเป็นความสัมพันธ์ที่เรามีต่อตัวเองและกับผู้คนรอบข้าง เป็นเสียงที่ปลุกกระตุ้นศักยภาพหรือพลังงานในชีวิตพร้อมๆ กับการกดทับศักยภาพบางอย่างที่ขาดหายไปจากการรับรู้ของเรา ที่สำคัญเราตัดสินผู้อื่นไปตามมาตรฐานหรือนิสัยส่วนตัวของเราไม่น้อย แม้จะอ้างอิงแนวคิดหรือหลักการที่ครบถ้วนสมบูรณ์เพียงใดก็ตาม สุขทุกข์ในชีวิตของเราก็แปรสภาพตามมุมมองที่เรามีต่อตัวเองและผู้อื่นนี่แหละ

ผู้ที่เข้ามาร่วมเรียนรู้ในการสร้างสมดุลชีวิตคราวนี้มีประมาณ ๒๐ คน แต่ละคนมาจากหลากหลายหนทางชีวิต ซึ่งช่วยให้การเรียนรู้ของเราเข้มข้น บ้างก็เป็นนักธุรกิจ นักวิชาการ ข้าราชการ หรือนักศึกษา อายุตั้งแต่ ๒๐ ต้นๆ ไปจน ๔๐ ปลายๆ ข้อสังเกตอันหนึ่งคือทุกคนตั้งใจมาเรียนรู้เพื่อเข้าใจตัวเองและคนอื่น ซึ่งต่างจากหลายๆ คอร์สที่ใช้วิธีกะเกณฑ์กันมาเรียน ซึ่งเมื่อไม่ได้ “เลือก” เอง พลังของการเปิดใจและค้นหาตัวตนภายในของติดขัดและแข็งกระด้าง

สิ่งที่เกิดขึ้นคือการได้รับรู้วงจรของการปกป้องตัวเองเมื่อชีวิตเข้าสู่ความหมิ่นเหม่ ไม่ปลอดภัย ซึ่งเป็นธรรมชาติพื้นฐานของมนุษย์ ที่ทำให้การปิดกั้น ปกปิดหรือก้าวร้าวเกิดขึ้นได้ง่ายๆ เพราะสังคมหล่อหลอมให้เราต่างมีหน้ามีตา มีฟอร์มหรือภาพลักษณ์ แม้กับคนใกล้ชิดเรายังรักษาฟอร์มเหล่านี้ไว้อย่างแข็งขันไม่เบื่อหน่าย ฟอร์มเหล่านี้อาจช่วยให้เรารู้สึกปลอดภัย แต่ในขณะเดียวกันก็สร้างความห่างเหินในความสัมพันธ์ไปด้วย กระบวนการของการยึดติดที่เรียกว่าตัวตนนั้นมักเกิดขึ้นอย่างไม่รู้เนื้อรู้ตัว หรือเกิดขึ้นได้เนียนมากๆ แม้ว่าจะมีสติกับตัวเองมากเพียงใด สิ่งหนึ่งที่จะช่วยให้เรารู้ตัวได้มากขึ้นคือการรับรู้หรือรับฟังจากเสียงรอบข้าง ที่มักคอยบอกหรือสะท้อนให้เราได้มองเห็นตัวเอง เสียงเหล่านี้ช่วยสะท้อนถึงโอกาสที่เราจะยอมรับและปรับเปลี่ยนตัวเองให้เกิดความสมดุลยิ่งขึ้น

ดังเช่น ผู้ชายคนหนึ่งบอกว่า “ผมไม่เคยรู้สึกหรือรับรู้ความรู้สึกของคนที่บ้านเลย ไม่เคยเห็นตัวเองเลยว่าผมเป็นฝ่ายถูกเสมอ ทำดีและหยิบยื่นสิ่งที่ดีที่สุดให้กับคนที่บ้านแล้ว” เรามักไม่ค่อยได้คิดทบทวนอยู่บ่อยๆ ว่า “สิ่งที่ดีที่สุด” นั้น จริงๆ แล้วดีสำหรับเราหรือเขากันแน่ บางครั้งการที่เราเหนื่อยหน่ายกับชีวิตก็เพราะเรา “ทำดีที่สุด” แล้วผลจะเป็นอย่างไรก็ปล่อยตามยถากรรมอย่างนั้นหรือ หรือเราอาจต้องกลับมานั่งทบทวนง่ายๆ ดูว่า “ดีที่สุด” นั้นยังไม่ดีเท่ากับการถามว่า “ดีสำหรับใคร” หรือ “ใคร” คือผู้ที่กำลังทำดีที่สุด จากมาตรฐานอะไร หรือแนวคิดของใคร

ความสัมพันธ์ในครอบครัวมักอยู่ในเงื่อนไขเหล่านี้ แต่ละคน “ทำดีที่สุด” ตามมาตรฐานหรือคุณค่าในโลกของตัวเอง และตีความหรือตัดสินการกระทำของคนอื่นในโลกของคนอื่น เราจึงไม่อาจเข้าใจถึงความหมายของการกระทำหรือการพูดจาของเขาเหล่านั้นที่อาจรบกวนใจเราได้ และยิ่งแต่ละคนต่างสาละวนหรือวุ่นวายไปกับโลกของการคิด-พูด-ทำของตัวเอง เราก็ยิ่งมีเวลาน้อยลงที่จะกลับมาทบทวนชีวิต ความตั้งใจของเรา จุดแข็งจุดอ่อนของตัวเอง ชีวิตที่ขาดสมดุลระหว่างการกระทำกับการได้หยุดนิ่งก็อาจยิ่งมองการหยุดนิ่งว่าไร้ความหมายหรือไร้ค่า เพราะไม่ได้สร้างผลลัพธ์อันใด ดังที่วงจรชีวิตแบบนี้กำลังเป็นที่นิยมแพร่หลายในโลกปัจจุบัน

ในมุมมองของจิตวิทยาแบบ “สัมผัสเสียงภายใน” นี้ มองการเข้าใจตัวเองว่าคือการพัฒนาความสามารถในการรับรู้เสียงภายในตัวเรา ที่แตกต่างหลากหลาย ราวกับระบบนิเวศภายในที่มีชีวิตและส่งผลต่อความรู้สึกนึกคิดและการกระทำของเราตลอดเวลา โดยแสดงออกผ่านอาการทางกาย สีหน้าท่าทาง อารมณ์ความรู้สึกต่างๆ ซึ่งต้องอาศัยความตื่นรู้และการรับรู้ที่ละเอียดประณีตในการซึมซับสัมผัสถึงชีวิตภายในที่มีความหมายเหล่านี้ ตัวอย่างของแรงหรือเสียงเหล่านี้ เช่น แรงผลักดัน แรงฉุดรั้ง แรงตำหนิติเตียนตนเอง แรงควบคุมสั่งการ กำกับทิศทาง แรงหล่อเลี้ยงสนับสนุน ปลอบประโลม เป็นต้น การได้ยินเสียงเหล่านี้ช่วยให้เรารู้ว่าใครกำลังตัดสิน หรือเกิดความไม่พอใจอยู่ในตัวเรา รับรู้แล้วก็ยอมรับ แล้วจึงเปิดโอกาสหรือเปิดใจให้กับเสียงอื่นๆ ที่ถูกกดข่มไว้ภายในให้ได้แสดงศักยภาพในชีวิตเรา สมดุลจึงจะเกิดขึ้นจากภายใน แล้วดุลยภาพภายนอกก็ค่อยๆ ตามมา ซึ่งทั้งหมดนี้ไม่มีความแน่นอนหรือตายตัว ไม่ต่างจากการปั่นจักรยานที่ต้องคอยประคับประคองชีวิตและความสัมพันธ์ที่เรามีกับคนรอบข้างไปทีละช่วงทีละวัน อย่างไม่มีที่สิ้นสุด